Het is een universeel gegeven: macht corrumpeert. De drang naar macht is nu eenmaal menselijk. En als het eenmaal is verworven, dan geldt dat ook voor de verleiding om het in het eigen voordeel in te zetten. Juist daarom is het rechtsstatelijk en maatschappelijk van belang om daaraan een stevig tegenwicht te bieden.
Wie macht heeft, is het aan de maatschappij verplicht daar zorgvuldig mee om te gaan. Dat geldt uiteraard voor ambtenaren en politici, evenals voor partijen die belang hebben bij invloed op het politieke besluitvormingsproces. In dat kader is er nogal eens een negatieve connotatie verbonden aan de lobbypraktijk en wordt soms zelfs de indruk gewekt dat sprake zou zijn van strafrechtelijk verwijtbaar handelen. Maar dat is (veel) te kort door de bocht.
In onze rechtsstaat wordt één van de vormen van tegenwicht gevonden in de strafbaarstelling van omkoping en de handhaving daarvan. Ambtelijke omkoping is strafbaar gesteld in een zestal bepalingen in het Wetboek van Strafrecht. Die strafbaarstellingen komen er in de kern op neer dat degene die een ambtenaar door een dienst, gift of een belofte wil – of in juridische terminologie ‘met het oogmerk’ – bewegen iets te doen of na te laten in zijn werk strafbaar is.
Dat geldt omgekeerd ook voor de ambtenaar die zo’n dienst, gift of belofte accepteert, mits hij weet of vermoedt dat wordt verwacht dat hij in ruil daarvoor iets moet doen. De maximale wettelijke gevangenisstraffen zijn fors, zes tot negen jaar. Het juridisch kader is dus duidelijk. En het fundamentele Lex Certa beginsel ook: enkel strafbaar gestelde feiten kunnen bestraft worden.
Hoewel het niet voor iedereen voorstelbaar is, kan Nederland op het terrein van het tegengaan van omkoping of corruptie in Nederland zeker niet als beste jongetje van de klas worden gezien. Het anti-corruptie orgaan van de Raad van Europa – GRECO – concludeerde in het op 6 juli 2021 gepubliceerde rapport dat Nederland te weinig doet tegen corruptie bij politici en topambtenaren.
Dat rapport zal wederom een motivatie zijn om te investeren in onderzoeken naar omkoping door het Openbaar Ministerie, waar dit onderwerp al enige tijd hoog op de agenda staat. De strafzaak tegen wethouder Van Rey en projectontwikkelaar Van Pol is breed uitgemeten in de pers. De berichten van onderzoeken tegen (oud-)ambtenaren – zoals wethouders en douaniers – volgen elkaar in hoog tempo op.
Belangenbehartiging
Dit kan effect hebben op de lobbypraktijk. De lobbypraktijk speelt onmiskenbaar een grote rol in de politiek. Het doel ervan is belangenbehartiging van partijen, zodat deze kenbaar zijn op politiek niveau in het kader van het besluitvormingsproces. Via (onder meer) deze route vinden onderwerpen zich naar de bestuurlijke en politieke agenda. Het geluid om de tot nu toe ongereguleerde lobbypraktijk ‘aan te pakken’ is echter ook hoorbaar. Maar leent het strafrecht zich daar wel voor? Mijns inziens niet. Zonder de wettelijk vereiste dienst, gift of belofte met ‘het oogmerk om’ kan van strafrechtelijk verwijtbaar handelen geen sprake zijn, maar blijft er simpelweg sprake van belangenbehartiging.
Dat lobbywerk niet zonder meer als wenselijk wordt ervaren blijkt uit het publieke debat dat hierover al jaren wordt gevoerd. Lobbywerk, het resultaat en het proces daarnaar toe, moet het daglicht kunnen verdragen en de roep dat het daarom transparant moet zijn is luid. Reguleren van lobbywerk lijkt de weg vooruit te zijn. Maar ironisch genoeg lijkt de lobby daartégen ook effectief. Inmiddels worden wel stappen gezet in de vorm van een lobbyregister voor bewindspersonen en hoge ambtenaren.
Verleiding weerstaan
Bij al te trage ontwikkelingen kan de inzet van het strafrecht als breekijzer op de loer liggen. Dat is een onwenselijke situatie. Maar ondertussen biedt het opportuniteitsbeginsel het Openbaar Ministerie ook een vorm van macht: het Openbaar Ministerie bepaalt in beginsel welke zaak wel en welke zaak niet wordt vervolgd. Het Openbaar Ministerie dient daarmee, net als ieder andere machthebber, zorgvuldig om te gaan. Het zal de verleiding dienen te weerstaan om hen wellicht onwelgevallig lobbywerk als strafbare omkoping of corruptie ‘aan te pakken’.
Ook een proefballonnetje oplaten in een poging jurisprudentie te creëren zou wellicht verleidelijk kunnen zijn, maar het zou neerkomen op willekeurige vervolging en daarmee criminalisering van de betrokkene. Om die redenen moet met de inzet van het strafrecht terughoudend worden omgegaan.
Door: Mariëlle Boezelman
