Volgens premier Rutte zijn er op dit moment geen plannen voor een verplichte prik in Nederland. In Europese landen om ons heen ziet dat beeld er heel anders uit. Hoogleraar en rechter plaatsvervanger Aart Hendriks: ‘Het idee dat vrijheidsrechten altijd belangrijker zijn dan het recht op volksgezondheid is achterhaald.’
Is het invoeren van een vaccinatieplicht op dit moment toegestaan in Nederland?
‘Op grond van wet- en regelgeving is een vaccinatieplicht vanuit de overheid momenteel niet toegestaan. Volgens de grondwet is er keuzevrijheid om te kiezen voor een vaccinatie, maar tegelijkertijd wordt ook voorgeschreven dat de overheid maatregelen moet nemen ter bescherming van de volksgezondheid. Daar kan alleen bij wet van worden afgeweken. Dat is conform internationale regels. Kanttekening is wel dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) in april van dit jaar nog heeft toegestaan om in bepaalde omstandigheden een vaccinatieplicht op te leggen. Die procedure ging niet over Covid-19, maar over vaccinaties bij kinderen.’
Waar ging die zaak over?
‘In Tsjechië bestaat er een vaccinatieplicht voor kinderen, bijvoorbeeld voor de mazelen. Werk je daar niet aan mee als ouder, dan kun je een boete krijgen of mogen kinderen niet naar voorschoolse opvangmogelijkheden. In die zaak oordeelden zestien van de zeventien rechters dat die verplichting niet strijdig is met de mensenrechten. Dat je een boete krijgt, is volgens het EHRM een maatregel die proportioneel is. Er is een uitzondering voor mensen die aantoonbaar gezondheidsproblemen zouden kunnen krijgen als ze meewerken aan die plicht: die hoeven zich niet te laten vaccineren.’
Wat zegt die uitspraak over Nederland?
‘Het Europees Hof doet natuurlijk altijd uitspraak in een specifieke zaak. Het geeft wel aan dat het opleggen van een vaccinatieverplichting dus niet per definitie in strijd is met de keuzevrijheid. In sommige gevallen gaat de volksgezondheid voor op de vrijheid van het individu om niet gevaccineerd te worden.’
Hoe zit dat met bedrijven?
‘Dan hebben we te maken met een private verhouding. Daarover heeft de Gezondheidsraad afgelopen januari een advies uitgebracht. Daarin is gezegd dat in bepaalde situaties ook in de particuliere sector een vaccinatieplicht kan worden opgelegd, indien dat proportioneel is en niet discrimineert. Dat kan dus wel. Tegelijkertijd moet wel de privacy van werknemers worden beschermd, omdat je als werkgever niet mag vragen of een werknemer ook daadwerkelijk gevaccineerd is. Een particulier bedrijf kan daardoor in een moeilijke constructie komen te zitten waarbij vaccinatie wel kan worden verplicht, maar niet te controleren is.’
Wat voor bedrijven kunnen volgens u zo’n plicht instellen?
‘Wanneer er grote noodzaak is om een vaccinatieplicht in te stellen, dan is het makkelijker een dergelijke plicht in te stellen. Denk bijvoorbeeld aan medewerkers van een ziekenhuis of verpleeghuis. Het strookt mijns inziens met de grondwet om daar een plicht tot vaccinatie in te stellen. Het is een inbreuk die, met het oog op de volksgezondheid, te rechtvaardigen is.’
Denkt u dat vaccinatie in Nederland verplicht gaat worden?
‘Nederland is van oudsher zeer terughoudend met het opleggen van dit soort verplichtingen. We zien nu wel dat in andere Europese landen, zoals Frankrijk, Duitsland, Spanje en Italië, steeds meer verplichtingen komen. Ik sluit niet uit dat we in Nederland ook die kant op gaan. Ik zou dat ook terecht vinden: het vaccineren van mensen – voor diegenen die dat kunnen – is mijns inziens van groot belang voor de volksgezondheid.
Tegelijkertijd moet zo’n verplichting wel te rechtvaardigen zijn. Kijk je naar een bedrijf als de NS, dan zie ik bijvoorbeeld niet zo snel een groot risico op besmetting door conducteurs. Mocht dat wel zo zijn, dan vind ik het rechtvaardig om dat op te leggen als verplichting. Stel dat je in een restaurant gaat eten waar bezoekers moeten aantonen dat ze niet besmet of gevaccineerd zijn. Dan kun je je wel afvragen: en de obers dan? Het wordt wel ingewikkeld om daar met twee maatstaven te meten.’
Volgens sommige juristen kan zo’n verplichting er alleen komen met een nieuwe wet. Hoe ziet u dat?
‘Er hoeft geen nieuwe wet te komen, alhoewel een wet de situatie wel duidelijker zou maken. Maar dat gaat te lang duren. Ik vrees dat het uiteindelijk het snelste is wanneer bedrijven dit in de praktijk gaan brengen. Dan kan de rechter er een klap op geven. Een uitspraak van een rechter kan, bij gebrek aan een wet, ook als materiële wet worden aangemerkt. Dus dat kan ook leidend zijn.’
Gaat de rechter dan niet teveel op de stoel van de wetgever zitten?
‘Dat is waar. Het is beter als de wetgever de kaders maakt, maar er zijn af en toe noodsituaties waarin toch een beslissing genomen moet worden. Dat zag je ook bij de avondklok. Het is uiteraard wenselijk dat uiteindelijk de Tweede Kamer een wet aanneemt waarin staat of het mag.
Het is bovenal goed dat we de discussie voeren. Het oude idee dat vrijheidsrechten, zoals het recht op privacy, altijd belangrijker zijn dan het recht op volksgezondheid gaat niet meer op. We zien nu – en dat geldt ook voor het klimaat – dat als we geen pas op de plaats maken er veel schade ontstaat. Dat staat niet in verhouding met de vrijheid van sommigen om bepaalde dingen te doen of te laten die schadelijk zijn voor anderen.’
