Olie- en gasconcern Shell, scheepsbouwer Damen Shipyards, autoconcern Volkswagen, woongigant Ikea, modemerk Zara: het is slechts een greep uit het toenemende aantal bedrijven dat Rusland (deels) de rug toekeert. ‘Als Ikea of Zara beslist om hun winkels in Rusland te sluiten, heeft dat gevolgen voor huurcontracten, arbeidsovereenkomsten en contracten met leveranciers’, zegt Cathalijne van der Plas, hoogleraar internationaal privaatrecht van de Universiteit Leiden. ‘De vraag is welk recht op die overeenkomsten van toepassing is.’
Hoe bepaal je dat?
‘Dat hangt er vanaf welke afspraken contractspartijen in het contract hebben gemaakt. Vaak hebben ze daarin een rechtskeuze en een forumkeuze gemaakt, en dus vastgelegd welke rechter bevoegd is en welk recht van toepassing is in geval van een conflict. Als het gaat om grote bedrijven in de Europese Unie, vermoed ik dat een rechtskeuze en forumkeuze zal zijn gemaakt ten gunste van het EU-land waar de entiteit zit. Dus een rechter van een EU-lidstaat en het rechtstelsel van die staat. Wat betreft arbeids- en huurovereenkomsten zijn aan die keuze beperkingen verbonden. In geval van een contract met een leverancier, kan de leverancier alleen terecht bij de gekozen rechter in het betreffende EU-land.
Als een bedrijf de huur van een bedrijfsruimte in Rusland opzegt, zal het contract in principe onder het Russisch recht vallen. In geval van een procedure kan de Russische verhuurder naar de Russische rechter stappen. Die beoordeelt dan of het bedrijf contractbreuk pleegt en het contract alsnog moet nakomen. Het Russisch recht is dan leidend voor de vraag of het bedrijf zich kan beroepen op bijvoorbeeld onvoorziene omstandigheden of overmacht.’
Met welke juridische gevolgen moeten zich terug trekkende bedrijven rekening houden?
‘Niet alle bedrijven vallen onder de sancties tegen Rusland. Ook als de sancties ze niet dwingen, kunnen commerciële partijen er in deze situatie voor kiezen hun deuren te sluiten. Dat wil niet zeggen dat ze hun verplichtingen niet hoeven na te komen. Ze moeten nog steeds hun huurverplichtingen voldoen en hun werknemers betalen.
Grote ondernemingen die veel mensen in dienst hebben in Rusland, hebben – net als kleinere ondernemers – een verantwoordelijkheid naar hun personeel toe. Ikea bijvoorbeeld zegt zijn mensen in Rusland door te betalen. Het heeft zelf besloten zijn winkels te sluiten. Ik vermoed dat het het doorbetalen van huur en salarissen, of de kosten van een sociaal plan, heeft ingecalculeerd. Bedrijven maken hun eigen ethische, financiële en reputatieafwegingen. Daar hoort een financieel plaatje bij.’
Wat als een bedrijf door de oorlog of sancties zijn werk niet meer kan doen? Geldt die contractuele verplichting dan ook?
‘Als het bijvoorbeeld gaat om producten of know how die niet naar Rusland toe mogen vanwege de sancties, dan is het deels een ander verhaal. Als je daardoor niet meer aan je leveringsverplichtingen jegens je afnemers kunt voldoen, kun je je beroepen op de sanctieregelgeving. Het wil overigens niet zeggen dat je als bedrijf dan helemaal geen verplichtingen meer hebt. Het kan nog steeds zo zijn dat je je afnemers een schadevergoeding moet betalen. Je zou alleen niet verplicht moeten kunnen worden om toch te leveren, omdat de rechter je dan zou verplichten in strijd met de sanctieregelgeving te handelen.
Sancties kunnen ook meer indirect een reden zijn voor bedrijven om tijdelijk hun onderneming te staken, als het voor een bedrijf heel lastig wordt zijn activiteiten uit te voeren. Bijvoorbeeld als betalingsverkeer niet meer mogelijk is, of heel moeilijk. Dat kan de rechter meewegen bij de beoordeling of een bedrijf zijn contractuele verplichtingen moet nakomen.’
Welk recht geldt er dan?
‘Vanuit het internationaal privaatrecht kijk je naar welk recht van toepassing is op een overeenkomst. Stel dat dit het Russische recht is, maar de procedure wordt gevoerd in Nederland: dan moet de Nederlandse rechter erover oordelen. Die zegt dan: het Russisch recht is op de overeenkomst van toepassing, maar de sanctieregelgeving heeft voorrang. Omdat het sanctieregelgeving is die in een EU-verordening staat, is de Nederlandse rechter daaraan gebonden. In het internationale privaatrecht noemen we dat een forale voorrangsregel, een regel van semi-publiekrechtelijke aard.
Neem bijvoorbeeld een Nederlandse schipbouwer die een jacht klaar heeft voor een oligarch op de sanctielijst. Dan mag hij dat jacht niet leveren vanwege de sanctieregelgeving. Als de oligarch dan toch levering van het schip vordert, kan de Nederlandse rechter dat niet toewijzen. Zo zijn er allerlei situaties waarin je rechtstreeks met sanctieregelgeving te maken hebt, en waar die een reden of rechtvaardiging is om contractuele verplichtingen niet na te komen.’
Een rechter kan dus niet alleen het gewone privaatrecht van een ander land toepassen, maar onder omstandigheden ook semi-publiekrechtelijke regels.
‘Ja. Neem bijvoorbeeld de procedure over het Krim-goud onlangs. Het was de vraag of de kunstwerken bij het Allard Pierson museum terug moesten naar Oekraïne of naar de Krimmuseua. Op basis van het contract was het Allard Pierson verplicht ze terug te geven aan de Krimmusea. Maar inmiddels was de Krim geannexeerd door Rusland en zei Oekraïne dat de stukken naar Oekraïne moesten.
Het gerechtshof in Amsterdam paste uiteindelijk een Oekraïense museumwet toe als buitenlandse voorrangsregel. Op grond van het contract moesten de stukken terug naar de Krimmusea, maar op basis van die museumwet oordeelde het hof dat ze naar Oekraïne moesten en dat het Allard Pierson niet tekort schoot als het de contractuele verplichtingen niet nakwam. Dat was een uitzonderlijke situatie, het komt bijna nooit voor dat een rechter semi-publiekrechtelijke regels van een ander land toepast.’
Wat als je er met het internationaal privaatrecht niet uit komt?
‘Dan kun je ook kijken of het materiële recht dat op de overeenkomst van toepassing is mogelijkheden biedt om onder contractuele verplichtingen uit te komen. Een leverancier kan zich bijvoorbeeld beroepen op overmacht als het materiële recht die mogelijkheid biedt. Een leverancier die te maken heeft met de sancties kan er immers niets aan doen dat hij door de sanctieregelgeving niet kan leveren. Maar als de tegenpartij naar de Russische rechter stapt, zal die de sanctieregelgeving van de EU natuurlijk niet rechtstreeks toepassen als voorrangsregel, en mogelijk ook niet via het materiële recht meenemen als overmacht-opleverende omstandigheid. Het resultaat kan dan zijn dat de leverancier door de Russische rechter wordt veroordeeld tot levering.’
En als de Russische rechter een vordering van eisers toewijst?
‘Het kan goed zijn dat er in Rusland procedures komen naar aanleiding van de terugtrekking van bedrijven, of het niet voldoen aan betalings- of leveringsverplichtingen vanwege sanctie- of importbeperkingen. Als de Russische rechter zich niets aantrekt van die beperkingen en de vordering van de eiser toewijst, dan is het in geval van een betalingsverplichting die niet vrijwillig wordt voldaan de vraag waar de veroordeelde partij zijn vermogensbestanddelen heeft. De eiser zal dan mogelijk proberen de Russische beslissing in dat land uit te voeren.
Als de eiser zich tot Nederland wendt, wat is het Russische vonnis dan waard? Erkennen we het, of vinden we het in strijd met onze openbare orde? Een uitspraak van een Russische rechter die op geen enkele manier rekening houdt met de sanctieregelgeving, wordt in Europa waarschijnlijk niet erkend.’
