Enkele dagen na de Russische inval in Oekraïne kondigde Europese Commissie-voorzitter Von der Leyen aan Russische staatsmedia in de Europese Unie te blokkeren. Een stap die de EU nog nooit eerder nam. ‘Het lijkt mij een nogal vergaande maatregel’, zegt emeritus-hoogleraar informatierecht Egbert Dommering van de Universiteit van Amsterdam. ‘De vraag is of het kan en of het juridisch aanvechtbaar is.’
Waarop heeft de Europese Commissie de ban op Russische staatsmedia gebaseerd?
‘Op een EU-verordening uit 2014 naar aanleiding van acties van Rusland die de situatie in Oekraïne destabiliseerde (In 2014 annexeerde Rusland de Krim, IA). Die verordening bevat beperkende maatregelen en is nog steeds van kracht. Op 1 maart heeft de Commissie die verordening gewijzigd met een verbod op het uitzenden of uitzending mogelijk te maken van Russia Today English, Russia Today UK, Russia Today Germany, Russia Today France, Russia Today Spanish en Sputnik. Uitzendlicenties of vergunningen zijn geschorst. Onder andere kabel- en satellietbedrijven, internetproviders en internetplatforms in de EU moeten het verbod naleven. Een verordening is onmiddellijk van toepassing op alle lidstaten.’
Een ban op media doet on-Europees aan.
‘Ja. Het lijkt erop dat deze verordening in de eerste plaats betrekking heeft op economische activiteiten, en niet op andersoortige. De vraag is in hoeverre de EU bevoegd is om in te grijpen op grond van staatsgevaarlijke of politieke activiteiten. Op het eerste gezicht lijkt het me aanvechtbaar dat dat zou kunnen, maar het kan zijn dat de zogenaamde tweede pijler van de EU – buitenlands- en veiligheidsbeleid – daarvoor een basis biedt. De tweede vraag is of de verordening voldoet aan de eisen van bescherming van de media.
Waarop heeft de Europese Commissie de ban op Russische staatsmedia gebaseerd?
‘Op een EU-verordening uit 2014 naar aanleiding van acties van Rusland die de situatie in Oekraïne destabiliseerde (In 2014 annexeerde Rusland de Krim, IA). Die verordening bevat beperkende maatregelen en is nog steeds van kracht. Op 1 maart heeft de Commissie die verordening gewijzigd met een verbod op het uitzenden of uitzending mogelijk te maken van Russia Today English, Russia Today UK, Russia Today Germany, Russia Today France, Russia Today Spanish en Sputnik. Uitzendlicenties of vergunningen zijn geschorst. Onder andere kabel- en satellietbedrijven, internetproviders en internetplatforms in de EU moeten het verbod naleven. Een verordening is onmiddellijk van toepassing op alle lidstaten.’
‘Dit is een EU-maatregel die getoetst moet worden aan het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie’• Emeritus-hoogleraar Egbert Dommering
Dit is een EU-maatregel die getoetst moet worden aan het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. Artikel 10 daarin beschermt de vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst.
Dat is parallel aan artikel 10 in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM), over de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid. De blokkade lijkt mij een nogal vergaande maatregel, die je op die gronden zou kunnen bestrijden. Er zijn allerlei uitspraken van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg die zeggen dat het disproportioneel is om het hele internet of netwerk van een land af te grendelen, waardoor mensen geen toegang meer hebben tot informatie van buitenlandse bedrijven.’
Bij de aankondiging zei Von der Leyen dat de Europese Commissie nog ‘tools’ ontwikkelt om de Russische desinformatie te kunnen blokkeren.
‘Ja, er is op dit moment een discussie gaande in de EU – en wereldwijd – over desinformatie en wat daartegen te doen. Zowel in de EU als nationaal zijn er wetsbepalingen in voorbereiding tegen desinformatie en bewuste manipulatie. Onze huidige strafrechtbepalingen voorzien daarin niet. We kennen alleen ‘hate speech’ bepalingen, niet het verbieden van manipuleren met het bewuste doel een democratische staatsorganisatie te ondermijnen. Dus op basis van de EU-verordening uit 2014 is nu een besluit tot blokkade van Russische staatszenders genomen, zonder dat de instrumenten daarvoor zijn ontwikkeld. Dit is nog niet eerder gebeurd in de EU, het is een volkomen nieuw fenomeen.’
U zegt: deze maatregel gaat nogal ver. Wat had de Europese Commissie beter kunnen doen?
‘Je zou kunnen zeggen dat sommige dingen die de Russische staatszenders doen te ver gaan, maar daarvoor hoef je niet zo’n forse sanctiemaatregel te treffen. Je zou naar de rechter kunnen stappen als er sprake is van valse of beschadigende informatie, in een concrete situatie.
Nu worden alle uitzendingen van de rechtspersonen verboden en wordt niet gespecificeerd naar de soort informatie. Met één pennenstreek wordt alles wat van die zenders afkomstig is voor verdere distributie stilgelegd.
Ik denk dat een rechter dat niet zal accepteren.
Rusland is buiten de Raad van Europa gezet. Wat is daarvan het gevolg?
‘De parlementaire assemblee van de Raad van Europa heeft inderdaad op 15 maart besloten Rusland weg te sturen. Een begrijpelijke beslissing, maar het effect is wel dat er nu ook geen klacht tegen Rusland kan worden ingediend bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Die klacht had kunnen zijn dat de Poetin-regering, die de Russische staat vormt, (buitenlandse) onafhankelijke media in Rusland het bestaan onmogelijk maakt en distributie van media van buiten Rusland in Rusland verhindert. Neem de problemen waar de Moscow Times mee geconfronteerd wordt.’
De Nederlandse internetsector heeft moeite met de blokkade en overweegt een rechtszaak, schreef het FD. Hebben de bedrijven volgens u een zaak?
‘Ja. De vraag is wel hoe ze de zaak zullen aanpakken. Ze moeten naar de Nederlandse rechter. Waarschijnlijk gaan ze naar de voorzieningenrechter met het verzoek om deze bepaling buiten werking te stellen, omdat ze onrechtmatig is. Die zou de toepassing van die bepaling kunnen schorsen en een prejudiciële vraag aan het Hof van Justitie in Luxemburg kunnen stellen. Ze kunnen het ook op een strafzaak laten uitlopen. Dan moet de officier van justitie een zaak tegen hen beginnen. In beide gevallen zal de rechter moeten beoordelen of een maatregel als deze blokkade op grond van de verordening kan worden genomen. En zo ja, of dat dan niet in strijd is met artikel 10 van het Europese Handvest.’
Kan de blokkade in de EU een precedent scheppen?
‘Dit is natuurlijk een heel uitzonderlijke situatie. Maar zelfs dan moet je je aan bepaalde regels houden en je afvragen of je maatregelen proportioneel zijn en effectief. Ik denk dat heel specifieke bepalingen, waarbij je heel specifieke publiciteitshandelingen probeert aan te pakken, wel effectief kunnen zijn. Dat zullen nationale overheden per geval moeten bekijken. Dan moet er wel een ander EU-kader komen.’
